چگونه در دریای اطلاعات غلط، قطره‌های حقیقت را تشخیص دهیم؟
عصر دیجیتال واژه ای که زندگی همه انسان ها را تحت تاثیر قرار داده است. اخبار، مقالات، پست های شبکه های اجتماعی، ویدیوها و پیام های مختلف به سرعت منتشر شده و گاهی تشخیص واقعیت از دروغ به چالشی بزرگ تبدیل می شود.
در عصر دیجیتال، ما با سیلاب بی سابقه ای از اطلاعات درست و نادرست مواجه هستیم. هر روز میلیون ها مقاله، پست شبکه های اجتماعی، ویدیو، خبر، گزارش و… منتشر می شود. اما در این میان، اطلاعات نادرست (Misinformation)، اطلاعات گمراه کننده (Disinformation) و اخبار جعلی (Fake News) به سرعت در حال گسترش هستند.
این اطلاعات با اهداف گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، علمی و… در پلتفرم های گوناگون همچون تلگرام، اینستاگرام، فیسبوک، توییتر(X) و… منتشر می شوند.
اخبار جعلی (Fake News) نه تنها باعث سردرگمی می شوند، بلکه می توانند بر تصمیمات شخصی، اجتماعی و حتی سیاسی تأثیر بگذارند. در چنین شرایطی، سواد اطلاعاتی (Information Literacy) به یکی از مهم ترین مهارت های قرن بیست ویکم تبدیل شده که لازم است همه افراد جامعه این مهارت را در خود تقویت کنند.
بر اساس تحقیقات مؤسسه MIT، اخبار جعلی ۷۰ درصد سریع تر از اخبار واقعی در توییتر منتشر می شوند و تأثیرگذاری بیشتری دارند. این مسئله نه تنها بر تصمیم گیری های فردی، بلکه بر مسائل سیاسی، بازارهای مالی، پژوهش های علمی و حتی سلامت عمومی تأثیر می گذارد (مثل گسترش شایعات در مورد واکسن ها در دوران همه گیری ویروس کرونا).
در چنین شرایطی، سواد اطلاعاتی به یک مهارت حیاتی تبدیل شده است و به همین دلیل همه افراد باید این مهارت را در خود تقویت کنند. سواد اطلاعاتی یعنی توانایی یافتن، ارزیابی، تحلیل و استفاده مسئولانه از اطلاعات. در ادامه با یکدیگر، به بررسی عمیق این موضوع می پردازیم.
Fake News چیست؟
- اخبار جعلی (Fake News): محتوای کاملاً ساختگی که با هدف فریب طراحی شده است. امروزه این دسته از مطالب در دسته بندی های گوناگونی در سطح وب و فضای مجازی و حتی مقالات و کتاب ها موجود است.
- اطلاعات گمراه کننده (Disinformation): اطلاعات نادرست که به صورت عمدی برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی منتشر می شود. این اطلاعات گمراه کننده بیشتر در مطالب علمی برای تغییر واقعیت، اثبات یا انکار پژوهش های پیشین و… بکار برده می شود.
- اطلاعات نادرست (Misinformation): اطلاعات غلطی که ممکن است بدون قصد فریب منتشر شده باشد. نویسنده یا نشر دهنده این اطلاعات، هدف خاصی از ارائه اطلاعات نادرست ندارد.
به عبارتی نادرست بودن این اطلاعات سهوی بوده و به دلایلی مثل درک نادرست مطالب، استفاده از اطلاعات قدیمی، داده های غیرموثق و… نویسنده مطالبی را نشر می دهد که شامل واقعیت نمی باشد.
این موضوع در مقالات، اخبار، فضای مجازی به تعداد بسیار زیادی یافت می شود.
چرا Fake News خطرناک است؟
در عصر ارتباطات و اطلاعات، دسترسی به اخبار و داده ها تنها با چند کلیک ممکن شده است. با این حال، همین سهولت در دسترسی، بستر مناسبی برای گسترش اطلاعات نادرست یا اصطلاحاً «اخبار جعلی» (Fake News) فراهم کرده است. این نوع اخبار که اغلب با اهداف خاصی مانند فریب افکار عمومی، جلب منفعت اقتصادی، سیاسی یا اجتماعی منتشر می شوند، نه تنها حقیقت را تحریف می کنند، بلکه پیامدهایی عمیق و نگران کننده بر پیکره جامعه می گذارند. از ایجاد شکاف های سیاسی و اجتماعی تا تهدید سلامت عمومی و ضربه به اعتماد جمعی، دامنه ی اثرگذاری اخبار جعلی بسیار فراتر از یک خبر ساده است. در ادامه به بررسی مهم ترین خطرات انتشار Fake News در ابعاد مختلف فردی و اجتماعی می پردازیم.
تقسیم جامعه: تشدید قطبی سازی سیاسی و اجتماعی
- اطلاعات Fake عمدتا با اهداف سیاسی و اجتماعی و یا اهداف دیگری همراه است و پرداختن زیاد به آن در جامعه، باعث قطبی سازی افراد جامعه می شود و تبعا این موضوع مشکلات و نارضایتی های بسیاری را در پی خواهد داشت.
تأثیر بر سلامت: مانند شایعات مرتبط با درمان های غیرعلمی
- در بسیاری از تبلیغات، از اطلاعات دروغ و شایعات برای جلب توجه افراد و کسب مشتری استفاده می شود.
به عنوان مثال تبلیغات قرص های لاغری و قرص های ترک اعتیاد از اطلاعات غیرعلمی و غیرموثق استفاده زیادی می کنند؛ به این صورت که آنها مطالبی غیرعلمی ولی جذاب و عامه پسند مثل لاغری در چند هفته را بسیار برجسته می کنند تا بتوانند محصولات خود را در بازار معرفی و آن را به فروش برسانند.
در حالی که واقعیت چیز دیگری است و استفاده از این قرص ها و درمان ها نه تنها سودمند نیست بلکه باعث ایجاد مشکلات و بیماری های دیگری نیز می شوند.
تأثیر بر اقتصاد: انتشار اخبار کذب درباره شرکت ها می تواند بازار سهام را متلاطم کند.
- در دنیای کنونی بازار سهام شرکت ها، با یک اتفاق و یک خبر ممکن است صعود و یا سقوط کند.
به عبارتی خود شرکت ها ممکن است برای رشد سهام خود، اطلاعات نادرستی از محصولات و خدمات خود کنند.
همچنین برخی از شرکت ها نیز ممکن است که برای کنار زدن رقیبان خود از اطلاعات نادرست استفاده کنند.
تضعیف اعتماد عمومی
- کاهش اعتماد به رسانه ها و نهادهای علمیاگر یکی از این مطالب نادرست (سهوی و عمدی) توسط یک خبرگزاری، مجله، ناشر، فعالان سیاسی و اجتماعی، صفحات اجتماعی و… منتشر شود و جامعه دنبال کننده به آن پی ببرند، اعتبار آن بسیار خدشه دار می شود؛ به همین دلیل است که ارزش و اعتبار نشردهنده اطلاعات بسیار مهم و حائز اهمیت است.
تهدید امنیت روانی و اجتماعی
- ایجاد ترس و اضطراب با انتشار اخبار جعلی مانند شیوع یک بیماری واگیردار در جامعه و تفرقه اندازی میان گروه های قومی و مذهبی
سوءاستفاده از احساسات انسانی
- بسیاری از اخبار دروغ و مطالب غیر واقعی برای جریحه دار کردن احساسات انسان ها با هدف سوءاستفاده و یا کلاهبرداری از آن ها در رسانه ها منتشر می شوند.
سواد اطلاعاتی؛ سلاح مقابله با Fake News
بر اساس تحقیقات دانشگاه استنفورد، بیش از ۶۰% کاربران اینترنت نمی توانند اخبار واقعی را از اخبار جعلی تشخیص دهند. در دنیایی که یک خبر جعلی می تواند جان انسان ها را به خطر بیندازد، همه ما مسئولیم مصرف کننده هوشمند اطلاعات باشیم. به عبارتی ناتوانی در تشخیص اخبار جعلی به ضرر جوامع است و ممکن است عواقب بسیار بدی به همراه داشته باشد.
راه حل چیست؟ بله همانگونه که حدس زدید سواد اطلاعاتی…
سواد اطلاعاتی به توانایی یافتن، ارزیابی، تحلیل و استفاده مسئولانه از اطلاعات اشاره دارد. در عصر Fake News، این مهارت به ما کمک می کنند تا از دام اطلاعات نادرست و گمراه کننده در امان بمانیم.
می توان نتیجه گرفت که سواد اطلاعاتی فقط یک مهارت نیست، بلکه یک ضرورت اجتماعی است.
سواد اطلاعاتی شامل چندین مهارت کلیدی است:
۱. ارزیابی منبع (Source Evaluation)
- آیا منبع معتبر است؟ (مثل رسانه های شناخته شده در مقابل سایت های ناشناس)
معمولا رسانه ها و ناشران شناخته شده، کمتر از اطلاعات Fake استفاده می کنند تا به اعتبار و شهرت آن ها خدشه ای وارد نشود. - آیا نویسنده یک نویسنده ماهر و قابل اعتماد است؟ (بررسی سابقه و تحصیلات نویسنده)
این موضوع خیلی مهم است که ما بدانیم که نویسنده و ناشر یک مطلب چه کسی است.
برای فهمیدن این موضوع بهتر است از خود بپرسیم:
-سطح تحصیلات نویسنده چقدر است؟
-تخصص نویسنده چیست؟
-نویسنده دارای به چه ارگان و یا شرکتی وابسته است؟
-تفکرات سیاسی و اجتماعی نویسنده چیست؟
-سابقه نویسنده چیست؟ - آیا منبع دارای سوگیری واضح است؟ (مثلاً یک سایت سیاسی با جهت گیری خاص)
بسیاری از منابع به دلیل جهت گیری های سیاسی و اجتماعی، اطلاعات نادرست و یا با سوگیری منتشر می کنند.
پس این موضوع بسیار واجب است که بدانیم آیا مطالب این منبع، از سوگیری برخوردار است یا خیر.
- آیا خبر در رسانه های دیگر هم منتشر شده است؟
- اگر تعداد زیادی از رسانه ها و منابع، ناشران و… با جهت گیری های سیاسی و اجتماعی متفاوت و وابستگی سازمانی متفاوت یک خبر واحد را منتشر کنند، می توان نتیجه گرفت که آن خبر درست است و یا حداقل اشتباه نیست!
- آیا عکس ها یا ویدیوها دستکاری شده اند؟
- در دنیای کنونی و با پیشرفت تکنولوژی و ظهور هوش مصنوعی بسیاری از عکسها و فیلمهای منتشر شده در سطح فضای مجازی، غیر واقعی هستند. پس این موضوع بسیار حیاتی است که به واقعی بودن تصاویر و فیلم ها مطمئن باشیم(با ابزارهایی مثل Reverse Image Search در گوگل می توان اصل عکس را یافت)
۲. بررسی تاریخچه انتشار
- آیا خبر در رسانه های دیگر هم منتشر شده است؟
اگر تعداد زیادی از رسانه ها و منابع، ناشران و… با جهت گیری های سیاسی و اجتماعی متفاوت و وابستگی سازمانی متفاوت یک خبر واحد را منتشر کنند، می توان نتیجه گرفت که آن خبر درست است و یا حداقل اشتباه نیست! - آیا عکس ها یا ویدیوها دستکاری شده اند؟
در دنیای کنونی و با پیشرفت تکنولوژی و ظهور هوش مصنوعی بسیاری از عکسها و فیلمهای منتشر شده در سطح فضای مجازی، غیر واقعی هستند. پس این موضوع بسیار حیاتی است که به واقعی بودن تصاویر و فیلم ها مطمئن باشیم(با ابزارهایی مثل Reverse Image Search در گوگل می توان اصل عکس را یافت)
۳. تحلیل محتوا
- آیا ادعاهای مطرح شده با شواهد پشتیبانی می شوند؟
بسیاری از مطالب علمی، سیاسی و اجتماعی که منتشر می شوند را با استفاده از شواهد موجود می توان بررسی کرد. باید این سوال را از خود بپرسیم که آیا این اطلاعات و ادعاها با شواهد موجود مطابقت دارد یا خیر؟ آیا شرایط کنونی بر این اطلاعات صحه می گذارد یا خیر؟ آیا این اطلاعات از نظر علمی، تاریخی، سیاسی و… صحیح است یا خیر؟ - آیا نقل قول ها دقیق هستند؟
بسیاری از نقل قول ها و استنادات غیر واقعی و یا تغییر داده شده هستند؛ باید به این موضوع توجه کنیم که آیا این نقل قول صحیح است و یا خیر؟ - آیا تیتر با محتوای خبر مطابقت دارد؟
بسیاری از خبرگزاری ها صفحات مجازی برای جلب توجه بیشتر، از تیترهای جنجالی استفاده می کنند؛ درحالی که ممکن است مطلب کاملا عادی باشد…(تیترهای جنجالی اغلب گمراه کننده هستند)
۴. شناسایی سوگیری های شناختی (Cognitive Biases)
- تأیید گرایی (Confirmation Bias): تمایل به باور اطلاعاتی که با عقاید قبلی ما سازگار است. به عبارتی اگر ما از گذشته به یک موضوع باور داشته باشیم، سعی می کنیم که اطلاعات جدید را بر اساس آن بسنجیم و یا حتی آن را با عقائد خود مقایسه کنیم. ما ترجیح می دهیم اخباری را باور کنیم که با عقایدمان همخوانی دارد.
- اثر وانمود (Dunning-Kruger Effect): افراد کم اطلاع اغلب خود را متخصص می پندارند.
دنیای علم (همه علم ها) دنیای بسیار بزرگی است که اگر ما از همین امروز تا آخر عمر در مورد آن مطالعه داشته باشیم، هنوز چیزهای زیادی برای درک و فهم وجود دارد. حال بعضی از افراد فکر می کنند که با اندک اطلاعاتی که در یک موضوع دارند، متخصص آن هستند.
این موضوع باعث به گمراه انداختن خود و دیگران می شود. - اثر پیوند اجتماعی (Bandwagon Effect): حتما تاکنون ضرب المثل “با طناب پوسیده کسی توی چاه رفتن” را شنیده اید. این اثر دقیقا همین است.
همواره این را شنیده ایم که برخی افراد می گویند “هر چه دیگران بگویند درست است” و یا “دیگران هرکاری کردند تو هم انجام بده!” …
در زمینه اخبار نیز همین موضوع را می توان مشاهده کرد. برخی می گویند “اگر همه این خبر را منتشر می کنند، پس حتماً درست است!”
این را بدانید و آگاه باشید که این موضوع کاملا اشتباه است؛ زیاد بودن یک خبر و یا به اصطلاح ترند شدن آن نشانه صحیح بودن آن خبر نیست!!!
۵. استفاده از ابزارهای راستی آزمایی
سایت هایی مثل Snope , FactCheck و… می توانند به تشخیص اخبار جعلی کمک کنند.
شما می توانید با استفاده از این ابزارها اخبار درست و اخبار نادرست را شناسایی کنید.
راهکارهای عملی برای مقابله با Fake News
در دنیایی که اخبار جعلی با سرعت نور در شبکه های اجتماعی پخش می شوند، تشخیص حقیقت از دروغ به مهارتی حیاتی تبدیل شده است. بسیاری از ما ناخواسته به بازنشر اطلاعات نادرست کمک می کنیم، چون از پشت پرده ی تولید و انتشار محتوا بی خبریم. اما خبر خوب اینجاست: با یادگیری سواد اطلاعاتی و رعایت چند اصل ساده، می توانیم به مبارزه با فریب رسانه ای برویم. در این مقاله با راهکارهای عملی برای مقابله با اخبار جعلی آشنا می شویم و یاد می گیریم چگونه آگاهانه تر در فضای اطلاعاتی امروز حرکت کنیم.
۱.قبل از اشتراک گذاری، تأمل کنید.
- طبق تحقیقات، بسیاری از کاربران بدون خواندن کامل یک مطلب، آن را به اشتراک می گذارند. همیشه قبل از انتشار، منبع را بررسی کنید و ببینید آیا این اطلاعات صحیح است یا خیر؟
۲. از الگوریتم های شبکه های اجتماعی آگاه باشید.
- فیسبوک، توییتر و اینستاگرام محتوای جنجالی را بیشتر نمایش می دهند، چون تعامل کاربران را افزایش می دهد. همیشه به دنبال منابع مستقل باشید و اخبار ترند شده در یک شبکه مجازی را به سرعت باور نکنید.
۳. به دنبال منابع متعدد باشید.
- اگر یک خبر مهم است، حتماً در چند رسانه معتبر جستجو کنید. سعی کنید از منابع مختلف اخبار را دریافت کنید.
۴. تفکر انتقادی را در خود پرورش دهید.
- پرسیدن سوالاتی مثل سوالات زیر از خود و تامل درباره آن:
- چه کسی این را گفته؟
- چه مدرکی ارائه شده؟
- آیا این موضوع منطقی به نظر می رسد؟
- منابع دیگر درباره این موضوع چه می گویند؟
- اطرافیان من درباره این موضوع چه فکری می کنند؟
- آیا این موضوع اصلا حائز اهمیت است یا خیر؟
- هدف تولید این مطلب چیست؟
- چه گروه هایی از این مطالب سود برده و چه گروه هایی آسیب می بینند؟
- و…
این پرسش ها و هزاران پرسش دیگر سبب می شود که شما به درک بهتری از اخبار برسید و بتوانید اخبار مختلف را مورد ارزیابی قرار دهید.
۵. از آموزش صحیح غافل نشوید.
- در بسیاری از کشورها، سواد رسانه ای به برنامه درسی مدارس اضافه شده است و سعی میشود که به کودکان از همان ابتدای مسیر تحصیلی، سواد اطلاعاتی آموزش داده شود.
- به فرزندان خود، سواد رسانه را آموزش داده و به آن ها کمک کنید در فضای مجازی دچار مشکل نشوند.
- اطلاعات اشتباه را در رسانه ها بیابید و سعی کنید دیگران را نیز در جریان این موضوع بگذارید.
- انواع رسانه ها را بشناسید و سعی کنید آنها را به دیگران نیز آموزش دهید.
- به تکنیک های متقاعدسازی در تبلیغات آشنا باشید.
- در سطوح جامعه، برگزاری کارگاه های علمی و بحث های گروهی می تواند بسیار موثر باشد.
- برای آموزش سواد رسانه به کودکان و نوجوانان می توان از بازی های آموزشی و محتواهای تعاملی استفاده کرد.
- نسبت به تغییرات تکنولوژی و تفاوت های فرهنگی در جوامع گوناگون آگاه باشید.
نقش فناوری و دولت ها در مقابله با Fake News
با گسترش اخبار جعلی، مقابله با اطلاعات نادرست دیگر فقط وظیفه ی کاربران نیست؛ فناوری، دولت ها و رسانه ها نیز نقش مهمی در این میدان ایفا می کنند. از الگوریتم های هوشمند گرفته تا قوانین سخت گیرانه و تلاش های روزنامه نگاران مستقل، همه به دنبال ایجاد فضایی امن تر برای تبادل اطلاعات هستند. در این بخش، نگاهی می اندازیم به راهکارهایی که شرکت های فناوری، دولت ها و رسانه های معتبر برای مبارزه با فیک نیوز در پیش گرفته اند؛ اقداماتی که می توانند به بازسازی اعتماد عمومی کمک کنند.
۱. الگوریتم های فضای مجازی و هوش مصنوعی برای شناسایی Fake News
- شرکت هایی مثل گوگل و فیسبوک از هوش مصنوعی برای تشخیص محتوای جعلی استفاده می کنند.
- برخی شبکه های اجتماعی (مثل اینستاگرام و توییتر) پست های حاوی اطلاعات نادرست را با برچسب “هشدار” یا “منبع تأیید نشده” علامت گذاری می کنند.
- برخی پلتفرم ها (مثل توییتر و یوتیوب) الگوریتم های خود را اصلاح کرده اند تا محتوای غیرمعتبر را کمتر تبلیغ کنند و تبلیغاتی که شامل محتوای نادرست و یا جعلی هستند را نمایش ندهند.
۲. قوانین حقوقی
- برخی کشورها قوانینی برای مجازات انتشاردهندگان اخبار جعلی وضع کرده اند (مثل آلمان با قانون NetzDG).
- برخی کشورها مانند فرانسه قانونی برای شفاف سازی تبلیغات سیاسی دارند بدین صورت که تبلیغات سیاسی در فضای مجازی را رصد و کنترل شده تا از دستکاری اطلاعات جلوگیری شود.
- برخی کشورها واحدهای ویژه برای بررسی شایعات ایجاد کرده اند. به عنوان مثال در بریتانیا ، وزارت دیجیتال، فرهنگ، رسانه بر مبارزه با اطلاعات نادرست نظارت دارد.
۳. رسانه های مستقل و روزنامه نگاری تحقیقی
- رسانه هایی مثل Reuters و AP و… استانداردهای سخت گیرانه ای برای انتشار خبر دارند.
- در برخی از کشورها خبرگزاری ها و رسانه ها، توسط نهادهای نظارتی تحت کنترل بوده و مسئولیت بسیاری بر دوش آن ها است. به عنوان مثال طبق قانون خدمات دیجیتال اتحادیه اروپا، خبرگزاری ها مستلزم به ارائه الگوریتم شفاف و حذف اخبار جعلی هستند. این نظارت سبب شده که بسیاری از مطالب نادرست منتشر نشده و یا پس از انتشار حذف شوند.
- بسیاری از خبرگزاری ها برای انتشار مطالب صحیح، با پلتفرم ها و سازمان های فناوری، همکاری می کنند.
مسئولیت هر فرد در عصر اطلاعات
سواد اطلاعاتی تنها یک مهارت نیست، بلکه یک مسئولیت اجتماعی است. در دنیایی که اطلاعات نادرست می تواند جان انسان ها را به خطر بیندازد، همه ما باید خبرنگاران حقیقت باشیم.
همه ما باید بتوانیم اطلاعات درست و نادرست را تشخیص دهیم و سعی کنیم تا اطلاعات نادرست را از جامعه حذف کنیم.
با تقویت سواد اطلاعاتی، نه تنها از گمراهی خود جلوگیری می کنیم، بلکه به ساختن جامعه ای آگاه تر کمک می کنیم.
جامعه ای که بدون درک یک موضوع، آن را قبول نکنند…
“در عصر اطلاعات، نادانی یک انتخاب است.” دنیل بورستین
منابع برای مطالعه بیشتر
موضوع سواد اطلاعاتی، یکی از موضوعاتی است که امروزه به آن بسیار پرداخته می شود.
تعداد زیادی منابع وجود دارد که می‌توانید از آن برای درک بهتر سواد اطلاعاتی استفاده کنید؛ از جمله:
- “The Misinformation Age” اثر Cailin O’Connor و James Owen Weatherall
- “Media Literacy in the Digital Age” اثر Justin Healey
- “Media Literacy” اثر W. James Potter
- “The Filter Bubble” اثر Eli Pariser
- “The Media and Me” توسط Project Censored
- “نظریه‌های رسانه و سواد رسانه‌ای” اثر محمد سلطانی فر
- گزارش MIT درباره انتشار Fake News در توییتر
- “سواد رسانه‌ای: از منظر تا مهارت” اثر حمید ضیایی پرور
